Kamerscherm beschilderd met voorstelling van de Westzijde te Zaandam

ZOV-04195

kamerscherm, meubilair, schildering

Kamerscherm beschilderd met voorstelling van de Westzijde te Zaandam. Vierdelig kamerscherm, voorstellende hetzelfde gezicht aan de Zaanstreek als voorkomende op een klein paneel dat reeds in het bezit is van het Zaans Museum (ZOV-01294).
[..] Aan de onderzijde is een strook ongedecoreerd op een putto in een ovale omlijsting na. Het ovaal wordt bekroond door een lint met strik en bloemenranken. [..] Het vierdelige scherm - gedateerd tussen 1775 en 1799 - toont een nu ingrijpend veranderd stukje Zaandam. De afgebeelde plek is het zogeheten Buurtje aan wat nu de Westzijde is. Het zichtpunt is laag, alsof de schilder zittend op een krukje werkte. Langs het pad staan huizen. De wegsloot wordt gekruist door een dwarssloot waarin een Zaans tentjachtje (zie Zaans Erfgoed nr. 32), dat door twee knechten wordt gevaren. Links op de voorgrond liggen stammen om kennelijk te worden vervoerd naar een zagerij. Onderzoek toonde aan dat het hier gaat om de Westzijde te Zaandam bij de tegenwoordige Harenmakersstraat. Het standpunt van de schilder zou zich dan ter hoogte van deze straat of het tegenwoordige Kauwerspad moeten hebben bevonden.
Naast het huis achter de meest linkse boom bevindt zich wat een poort lijkt, die mogelijk leidde naar een achtergelegen tuin of werf. Daarnaast is een deel zichtbaar van wat een (hout)loods lijkt. De regenwaterafvoer van het dak van de loods rust op een paal en loost op de naastgelegen wegsloot. Een deel van de Westzijde (vanaf de Papenpadsloot tot de Dam) heette aan het eind van de achttiende eeuw ‘Molenbuurt’ en had aan de Zaanzijde een vrijwel aaneengesloten bebouwing. De feitelijk Molenbuurt begon even voorbij de op het scherm aanwezige huizen. De huiseigenaren waren ook eigenaar van het stuk dijk voor hun huis. Zij hadden een onderhoudsplicht voor het wegdeel vóór hun huis en lieten dit in een aantal gevallen bestraten. Verder was er alleen een soort paardenpad aangelegd. Daardoor was de Molenbuurt eigenlijk alleen goed toegankelijk voor voetgangers. Wél was het bezitters van een sjees of soortgelijk rijtuigje toegestaan over het paardenpad te gaan.
Op het kamerscherm staat een sjees afgebeeld, waarin een volwassene zit. Verder zijn er nog een man met een hondje en jongetje te zien. Het huis met de drie ramen, waarvoor de sjees staat, is tegenwoordig Westzijde nr. 240. Hier woonde in de tweede helft van de achttiende eeuw de familie Visser, die, zoals zoveel (welgestelde) Zaankanters destijds, van doopsgezinden huize was. In de afgelopen eeuw was hier enige tijd Reylings kleermakerij gevestigd. De dagboekschrijfster Aafje Gijsen (1753-1781) was bevriend met Tryntje, de oudste dochter van de familie Visser. Aafje beschreef talloze ontmoetingen met Tryntje, maar over de inrichting van het huis repte zij niet.
Een veronderstelling over de herkomst van het scherm is, dat het een restant zou kunnen zijn van een beschilderd behangsel uit de woning van de familie Visser. Toen aan het eind van de achttiende eeuw papieren behang in de mode kwam, werden bestaande behangselschilderingen uit de betimmering verwijderd. Soms werden delen ervan hergebruikt, bijvoorbeeld als kamerscherm. Al gauw werd de productie van papieren behang grootschaliger. Toen dit begin negentiende eeuw massaal en goedkoop geproduceerd kon worden, was het definitief afgelopen met geschilderde kamerbehangsels. Vervanging van geschilderd door papieren behang zou dus een verklaring voor de oorsprong van dit kamerscherm kunnen zijn, al bestaat daar in dit geval geen documentatie over. Overigens werd een deel van het scherm gebruikt voor het omslag van de boekuitgave van Aagjes belevenissen, die in 1986 verscheen.
Het hier besproken kamerscherm vertoont veel overeenkomsten met een schilderijtje in de Zaankamer van het Honig Breethuis [ZOV-01294], waarop vrijwel dezelfde plek is afgebeeld. Het schilderij is van de hand van S.W. Swart en dateert uit 1793. De gelijkenissen tussen het schilderij en het kamerscherm vallen op. Met name het afgebeelde tentjachtje met de twee knechten die het bootje varen, is op de twee werken bijna identiek weergegeven. Dat roept meteen de vraag op of er hier sprake is van een ‘kip-of–ei- verhaal’, oftewel: wat was er eerst: het schilderijtje of het kamerscherm? Gezien het ontbreken van een datering op het scherm is dit onduidelijk, evenmin als het antwoord op de vraag of de twee werken van dezelfde hand zijn.
Bron: George Slieker, 'Een verdwenen stukje Zaandam', Zaans Erfgoed, 2012

1775 - 1799

doek (drager), textiel (drager), olieverf (voorstelling), hout (spieraam)

Object in vaste opstelling